Ni‘metullâhiyye tarikatı Şâh Ni‘metullâh-ı Velî tarafından İran’da kurulmuştur. Timurlular
döneminde İran’da yaşayan Şâh Ni‘metullâh; devlet erkânı, halk ve çağdaşı âlimlerin teveccühüne mazhar olmuştur. Onun şöhreti Hindistan’a kadar yayılmış ve Behmenî hükümdarlarından Sultan Ahmed’in ondan ülkesine bir halife tayin etmesini istemesiyle tarikatı bu bölgede
de yayılma fırsatı bulmuştur. İran’daki Ni‘metullâhîler, Safevîler döneminde zamanla etkisini
kaybetmiş ve tarikatın merkezi Hindistan’a kaymıştır. Kaçar Devleti’nin kurulduğu yıllarda bazı
müntesipler, tarikatı tekrar İran’da yaymışlardır. Fakat zamanla tarikat içinde bazı sorunlar yaşanmış ve Ni‘metullâhîyye çeşitli kollara ayrılmıştır. Her kolun takipçileri halka ulaşmak için
farklı yollar denemiştir. Çoğu geleneğe bağlı kalırken Sâfî Ali Şâh tarafından kurulan Sâfî Ali
Şâhiyye, çağdaş uygulamalardan istifade ederek faaliyetlerini sürdürmüştür. Bu sayede Kaçar
Hanedan’ından kişiler, bakanlar ve ünlü şahsiyetler değişik halk tabakasından insanlar ile tarikatta bir araya gelebilmişlerdir.
Bu kolun araştırılması XIX. yüzyılda İslam dünyasının maruz kaldığı batı emperyalizmi,
batılılaşma ve yoksulluğa karşı İran menşeli tasavvufî kurum ve temsilcilerinin tepkisini ortaya
çıkarması bakımından önem arz etmektedir. Ayrıca bu asırda Osmanlı ve İran’da yoğun bir şekilde gündeme gelen meşrutiyet hakkında mutasavvıfların tutumları merak edilen bir husustur.
Bu çalışmanın amacı Sâfî Ali Şâhiyye kolunun kurucusu Sâfî Ali Şâh ile vekili Zahirüddevle’nin
hayatları ve faaliyetlerinden yola çıkarak İran’daki tasavvufî kurum ve şahsiyetlerin bahsedilen
mevzulardaki tutumlarını ortaya koymaktır.
The Niʿmatullāhīyah Sect was founded by Shah Niʿmatullāhīyah-ı Velī in Iran. Shah
Niʿmatullāhīyah who lived during the Timurid Dynasty, was honored by state officials, public
and contemporary scholars. His fame spread as far as the border of India. The Niʿmatullāhīyah
Sect in Iran lost its influence over time during the Safevīs, and the center shifted to India. In the
years when the Qajar State was established, some of the disciples spread the sect again in Iran.
However, over time, some problems were experienced in the sect and Niʿmatullāhīyah was divided into various branches. Followers of each branch tried different ways to reach the public.
While most of them remained loyal to the tradition, Sāfī Ali Shahiyya continued its activities by
benefiting from contemporary practices. In this way, people from the Qajar Dynasty, ministers
and famous personalities were able to come together in the sect with people from different strata.
In the 19th century, the Islamic world was exposed to western imperialism, westernization,
and poverty. The investigation of this branch is important in terms of revealing the reaction of
Iranian Sūfī institutions and their representatives against this situation. In addition, the attitudes
of the Sūfīs about constitutionalism is a matter of curiosity. The aim of this study is to reveal
the attitudes of Sūfī institutions and personalities in Iran, based on the lives and activities of
Sāfī Ali Shah and his deputy Zahirüddevle.
